فصل اول :
نوآوریهای ابزاری
1-1) مقدمه:
وجود ابزارهای مالی گوناگون و متنوع در
بازار مالی. انگیزش و مشارکت بیشتر مردم را در تأمین منابع مالی فعالیتهای
اقتصادی درازمدت به همراه می‌آورد. تنوع ابزارهای مالی از نظر ترکیب ریسک و
بازده و ماهیت سود و شیوه مشارکت در ریسک گروههای مختلفی را به سوی خود
می‌کشاند. مطالعة سیر تاریخی بازار مالی رد کشورهای پیشرفته و توسعه یافته
نشان می‌دهد که این کشورها همواره سعی کرده‌اند که با انجام نوآوریهای مالی
در زمینة ابزارهای مالی گونه‌ها و زمینه‌های بکارگیری ابزارهای مالی را
گسترش دهند و از این طریق سرمایه‌های بیشتری را جذب کنند. شناخت این
ابزارهای جدید می‌تواند ما را در توسعه هر چه بهتر بازار مالی کشورمان یاری
رساند و بدین ترتیب رشد و توسعة اقتصادی را تسهیل و تسریع بخشد. همانطور
که در فصل اول اشاره گردید بهترین شکل تأمین مالی سرمایه‌گذاریهای درازمدت.
از محل پس اندازها و نقدینگی بخش خصوصی و از طریق بازار مالی محقق می‌شود.
بازار مالی در هدایت پس اندازهای کوچک به سرمایه‌گذاریهای مولد. جذب پس
اندازهای راکد در تولید. اصلاح ساختار بخشهای اقتصاد. افزایش درآمد ملی.
افزایش درآمد دولت و ... نقش مهمی می‌تواند ایفا کند. دستیابی به این هدفها
مستلزم گسترش بازار مالی از طریق تنوع بخشیدن به ابزارها و نهادهای مالی
است. بدیهی است نخستین گام در متنوع ساختن، دستیابی به شناخت کامل و دقیق
از انواع آن است. در تحقیق پیش روی سعی شده است انواع ابزارهای مالی موجود
در بازارهای مالی جهان اشاره شود و ضمن آن ویژگیها، زمینه‌ها، کاربرد، وجوه
افتراق و اشتراک ابزارها و ... تبیین شود.
ابزارهای مالی جدید که بواسطة
نوآوریهای ابزاری ایجاد گردیده‌اند از لحاظ تنوع و تعداد بسیار وسیع و
گسترده هستند بنابراین در این تحقیق سعی خواهد شد ابزارهای اصلی و بیشتر
کاربرد پذیر معرفی و بررسی گردند. بدین منظور ابتدا ابزارهای نوین معرفی
شده در سیستم بانکی معرفی می‌شوند و سپس انواع ابزارهای مالی منتشر شده در
بازارهای اولیه یا ثانویه سیستم مالی بررسی می‌گردند.
1-2) ابزارهای مالی نوین در سیستم بانکداری
3-2-1) حسابهای ویژه جاری: Special checking Account
این نوآوری مالی در سیستمهای بین
سالهای 60-1935 رخ داد. تا قبل از جنگ جهانی بانکهای تجاری فقط برای
بنگاههای تجاری واحدها و مؤسسات دولتی و افراد ثروتمند، حساب جاری فراهم
می‌کردند. در آن دوره بخش عمده‌ای از جمعیت فقیر بودند و توانایی پرداخت
حداقل مقدار برای باز کردن حسابهای جاری (در سال 1930 حداقل مقدار موجودی
تقریباٌ معادل 000/10 دلار امروز بود) نداشتند و از سوی دیگر افراد عاید
بیشتر خریدهایشان را بصورت نقد انجام می‌دادند. اما پس از جنگ جهانی با رشد
و افزایش درآمد و خریدهای افراد، انجام معاملات نقدی با مشکلات مختلف
روبرو گردید و به همین دلیل میل شدیدی در بین افراد برای انجام پرداختهای
خود بوسیلة چک (Check) ایجاد گردید. همین امر باعث گردید در اواسط دهه 1950
برای اولین بار برخی از بانکها حسابهای جاری که سقف موجودی نداشت را
افتتاح کنند و بدلیل استقبال بیش از حد مردم در مدت زمان کوتاهی این گونه
حسابها در سراسر جهان گسترش یافت.
1-2-2) گواهی سپرده certificate of deposit: CDs
پس از جنگ جهانی دوم بانکها سهم خود را
از بازار مالی بطور قابل ملاحظه‌ای از دست دادند بطوریکه در بین سالهای
60-1946 سهم بانکها از وجوه مؤسسات مالی خصوصی از 57 درصد به 39 درصد کاهش
یافت و سهمشان از بازار مؤسسات سپرده‌گذاری از 82 درصد به 62 درصد کاهش
پیدا کرد. دلیل عمدة کاهش سهم بانکها تأکید بیش از حد آنها بر روی
سپرده‌های دیداری demand deposity بود. این سپرده‌ها که همانند حسابهای
جاری کنونی عمل می‌کردند در طول دوران جنگ توسط مردم مورد استقبال قرار
گرفت زیرا در طول جنگ: 1) اقلام خرید کمیاب بود.
2) اکثر بنگاهها از مسیر اقتصادی بعد از جنگ نامطمئن بودند و ترجیح می‌دادند نقدینگی نگهداری کنند.
3) نرخ بهره در طول جنگ پایین بود.
اما با پایان یافتن جنگ و تغییر شرایط
اقتصادی این دلایل منتفی گردید و نتیجتاٌ سپرده‌های دیداری با عدم استقبال
شدیدی مواجه گردیدند.
بانکها در جستجو راه حل برای این مشکل
ابتدا سپرده‌های بلندمدت بهره دار را معرفی کردند، اما این گونه سپرده‌ها
نیز با عدم استقبال مواجه گردید زیرا بنگاهها ترجیح می‌دادند که تراز پولی
موقتشان را در اوراق بهادار کوتاه مدت که می‌توانستند به راحتی در فرصت
کوتاهی بفروشند، نگهداری کنند در حالیکه سپرده‌های بلندمدت بهره دار بایستی
تا موقع سر رسید و یا حداقل 30 روز از تاریخ سپرده‌گذاری نگهداشته شوند،
تا بدانها سود تعلق گیرد.
در سال 1961 بانک شهری [City Bank]
(اولین بانک ملی شهر نیویورک) گواهی سپردة بانکی را منتشر کرد. گواهی سپرده
اوراق بهاداری هستند که دارای تاریخ سر رسید و نرخ بهرة مشخص هستند. از
آنجا که بازدة این گواهی‌ها بر اساس نرخ بهره بانکی است معمولا نرخ بهره
بیشتر نسبت به سایر اوراق قرضة کوتاه مدت دارند و به همین دلیل به سرعت
مورد استقبال عموم مردم و بنگاهها قرار گرفت. مشتریان می‌توانستند این
اسناد را تا هر وقت تمایل داشتند نگهدارند و در صورت نیاز به خود و دیگری
بفروشند.
این گواهی‌ها و اسناد به سرعت و در
زمان اندکی گسترش یافت و همکنون انواع مختلف این گواهی‌ها در سطح جهان وجود
دارد. بوسیلة این گواهی‌ها سپرده‌گذاران به ابزاری مناسب و با درجة
نقدینگی بالا دست پیدا می‌کنند و از سوی دیگر بانکها نیز می‌توانند منابع
مالی مورد نیاز خود را بدست آورند.
گواهی سپرده بانکی بر اساس معیارهای
مختلف قابل طبقه بندی است. بر اساس مؤسسات منتشر کنندة این اسناد می‌توان
به چهار نوع گواهی سپردة بانکی اشاره کرد:
1) گواهی سپردة منتشر شده توسط بانکهای داخلی
2) گواهی سپردة منتشر شده به پول داخلی
ولی خارج از کشور تزریق شده. بعنوان مثال بانکهای اروپایی نوعی گواهی
سپرده به دلار منتشر می‌کنند و در اروپا به فروش می‌رسانند. (Euro CDs یا
Euro dollar CDs)
3) گواهی سپردة منتشر شده توسط بانکهای خارجی فعال در کشوری (Yankee CDs) به پول داخلی همان کشور
4) گواهی سپردة منتشر شده توسط مؤسسات پس انداز وام و بانکهای پس انداز (thrift CDs)
همچنین گواهی سپرده‌ها به دو دسته گواهی سپردة قابل معامله (Negotiable CDs)
و گواهی سپردة غیر قابل معامله (Non
Negotiable CDs) تقسیم می‌گردند. منظور از گواهی سپردة قابل معامله،
گواهی‌هایی هستند که قابلیت فروش در بازارهای ثانویه را قبل از تاریخ سر
رسیدشان دارند و گواهی سپردة غیر قابل معامله گواهیهای هستند که این
قابلیت را ندارند و بایستی از تاریخ سر رسید در دست خریدار اولیه باشد.
گواهی سپرده از لحاظ جریان درآمد آن
نیز به دو دسته تقسیم می‌گردد: گواهی سپرده‌هایی که به آنها بهره تعلق
می‌گیرد که این بهره بصورت ماهانه یا فصلی یا سالانه توسط کوپنهای مجزا و
یا در انتهای سر رسید اسناد پرداخته می‌گردد. این گونه گواهی سپرده تا سال
1977 بصورت نرخ بهرة ثابت [Fixed-coupon Interst Rote CDs) منتشر می‌شدند،
اما از این سال به بعد با افزایش نرخ بهره و بی ثبات شدن آن ریسک نگهداری
این اسناد افزایش یافت و لذا باعث کاهش تمایل خرید این اسناد گردید. در این
سال نوعی گواهی سپرده با نرخ بهرة متغیر [rariable rate CDs] یا [Floating
Rate of CDs] منتشر گردید. در این نوع اسناد نرخ بهره به شاخص دیگری
وابسته است و با تغییر شاخص مذکور نرخ بهره نیز تغییر می‌کند، بعنوان مثال
نرخ بهره به شاخص قیمت مصرف کننده یا حداقل نرخ بهره‌ای که بوسیلة بانک
مرکزی تعیین می‌شود وابسته می‌گردد.
نوع دیگر گواهی سپرده از لحاظ جریان
درآمدی گواهی سپردة بدون بهره [Zero coupon rate CDs] است که اولین بار در
سال 1981 منتشر گردید. به این گونه اوراق هیچگونه نرخ بهره‌ای تعلق
نمی‌گیرد ولی با تخفیف (به قیمت کمتر از ارزش اسمی) بفروش می‌رسد و نرخ
بازده آن بستگی به تفاوت بین قیمت خرید و ارزش اسمی آن که در تاریخ دریافت
می‌شود، دارد.
در نهایت می‌تواند انواع گواهی سپرده
را بر اساس مدت سررسید آنها به صورت بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت تقسیم
بندی کرد. بازدة گواهی سپرده به سه عامل بستگی دارد:
1) میزان اعتبار بانک منتشر کننده
2) تاریخ سررسید گواهیهای سپرده
3) میزان عرضه و تقاضای گواهیهای سپرده
3-2-3) براتهای وعده دار Bankers acceptances
براتهای وعده دار. اسنادی هستند که
توسط افراد خاص در وجه بانک کشیده می‌شود و بانک می‌پذیرد در سر رسید نهایی
مبلغ مندرج در آنرا بدون هیچ قید و شرطی بپردازد. این براتها در اثر
معاملاتی از قبیل: واردات و صادرات کالا از کشور، معاوضه کالا بین دو بنگاه
در داخل یا خارج از کشور ایجاد می‌گردند. این براتها در بازار پول (کوتاه
مدت) قابل خرید و فروش است و توسط بانکهای مختلف منتشر می‌گردد.
1-2-4) کارتهای اعتباری: Credit Cards
کاربرد فناوری‌های ارتباط الکترونیکی
در بخش بانکداری، برای اولین بار در سیستمهای پرداخت بین بانکی و با
استفاده از سیستم پرداخت Fed wire شروع گردید. در سال 1918 در آمریکا، 12
بانک فدرال رزرو حسابهای بانکی خود را با بکارگیری سیستم تلگراف اجاره‌ای
به هم متصل نموده و تسویه الکترونیکی حسابها را آغاز کردند.
کاربرد اولیه ارتباطات الکترونیکی در
امور مالی، یکی از ویژگیهای پیشرو در ارتباطات اینترنتی را به نمایش
می‌گذارد. این وسیله از آن جهت با اهمیت است که باعث کاهش فاصله‌ها شده
است، به طوری که، دستورالعمل‌های مختصر تلگرافی برای تعدیل ترازهای بانک
مرکزی، جایگزین ارسال فیزیکی پول و سکه گردید. این سیستمهای پرداخت
الکترونیکی بین بانکی در دهه‌های گذشته توسعه یافته‌اند. به عنوان نمونه،
در کشورهای صنعتی از شبکه‌های تلفن اختصاصی، سیستمهای Giro[1] به شکل الکترونیکی، و سیستمهای پردازشگر کامپیوتر مرکزی[2]
برای مدیریت کردن پرداخت‌هایی با حجم و ارزش بالا استفاده می‌شود.
فناوری‌های کامپیوتری و ارتباطات الکترونیکی با این سیستمهای پرداختی
مرتبط گشته و به گونه‌ای روشن مکمل فعالیتهای بانکها گردیده است.
یکی دیگر از فناوری‌های الکترونیکی
بکار گرفته شده در سیستم بانکی، استفاده از کارتهای پلاستیکی به جای پول
در مبادلات می‌باشد. برای اولین بار در سال 1970 میلادی یک مخترع ژاپنی به
نام Arimura Kunitaka درباره نصب تراشه بر روی کارت پلاستیکی طرحی را ارائه
نمود، ولی این طرح مورد توجه قرار نگرفت. در سال 1974 یک روزنامه نگار
فرانسوی به نام Roland Moreno درابره سیستم الکترونیکی حافظه دار مستقل،
اختراعی را به ثبت رساند. وی بیشتر بر روی جنبه عملیاتی و توانایی‌های این
وسیله متمرکز شده بود. این اختراع سرآغازی برای فعالیتهای وسیع بعدی در
زمینه کارتهای هوشمند گردید.
در سال 1976، دو شرکت: Honeywell و
Bull که در زمینه کامپیوتر فعالیت می‌کردند با همکاری شرکت موتورولا، اولین
کارت الکترونیکی را که از یک حافظه ساده تشکیل شده بود، عرضه نمودند. با
ادامه فعالیت شرکت فوق در سال 1979، اولین کارت هوشمند ریزپردازنده
(میکروپروسسوری) ساخته شد. این کارت شامل دو تراشه: یکی حافظه و دیگری
ریزپردازنده بود که با سیم‌های مخصوصی با هم ارتباط داشتند. مشکل اصلی این
کارتها قطع شدن سیم‌های رابط بود و به همین دلیل فعالیت برای ساخت کارتی
که دارای یک تراشه باشد، آغاز گردید.
طی سالهای 1982 تا 1984، شرکت Bull
همراه با دو شرکت: Philips و Schlumberger بر روی پروژه ارائه شده توسط
اتحادیه کارت بانکی فرانسه[3]
کار کرده و سرانجام موفق به اجرای این پروژه به همراه ارائه 000/100 عدد
کارت شدند. تراشه مورد استفاده در این کارتها یک تراشه ریزپردازنده با 8
کیلو بایت حافظه ساخته شده توسط شرکت موتورولا بود. دو سال بعد یعنی در سال
1986 اولین استاندارد کارتهای الکترونیکی به نام: 1/78116ISO مطرح شد.
وضعیت کارت های بانکی در جهان (تا پایان سال 2000 میلادی)
|
میلیارد قطعه
ملیارد دلار
میلیارد دلار
میلیارد دلار
میلیارد فقره
میلیارد فقره
میلیارد فقره
|
163/1
3176
2224
952
54/38
89/31
65/6
|
کل کارتهای اعتباری موجود در جهان
حجم معاملات انجام شده
میزان خرید کالا با کارت
میزان دریافت وجه نقد
تعداد معامله انجام شده
تعداد اسناد خریداری شده با کارت
تعداد اسناد دریافت وجه
|
انواع کارتهای بانکی
کارتهای بانکی از ابعاد مختلف به انواع گوناگونی تقسیم می‌گردند که ذیلا به طور خلاصه به چند نوع از آنها اشاره می‌گردد:
انواع کارت از جهت چگونگی تسویه
الف: کارتهای بدهکار (Debit Cards)
در این نوع از کارتها، حساب دارنده
بلافاصله و یا با فاصله زمانی بسیار کم (مثلاٌ پایان همان روز معامله)
بدهکار می‌گردد. این نوع از کارتها در دستگاههای نقطه فروش (P.O.S) و
ماشینهای تحویلداری اتوماتیک (ATM) قابل استفاده است. استفاده از این کارت
تنها در حد مانده حساب دارنده کارت می‌باشد. اضافه بر موجودی حساب نمی‌توان
نسبت به خرید کالا و خدمات اقدام نمود.
ب: کارتهای اعتباری (Credit Cards)
این نوع کارتها برای خرید کالا و
دریافت پول نقد استفاده می‌شود. پول نقد را می‌توان توسط این کارتها در
خارج از کشور نیز دریافت نمود. این امر نیز مستلزم آن است که ارتباطات لازم
در زمینه کارت بین کشورها و بانکهای آنان وجود داشته باشد.
در پایان هر ماه دارندگان کارت صورت
حسابی بابت معاملات انجام شده توسط کارت آنان دریافت می‌دارند که کلیه
خریدها و دریافتهای نقدی آن را با جزییات کامل ذکر نموده است. اگر دارندگان
کارت بخواهند، می‌توانند تنها بخشی از کل مبلغ استفاده شده را بپردازند و
مابقی بدهی خود را به صورت قسطی طی چند ماه تأدیه نمایند. البته در این
صورت باید بهره پول را نیز پرداخت کنند. عموماٌ در محاسبه این بهره در مورد
پرداختهای نقدی، بهره از زمان دریافت پول محاسبه می‌گردد. اما در مورد
خرید کالا و خدمات بانکها عموماٌ بهره‌ای را برای دارندگان کارت در نظر
نمی‌گیرند، به شرط آنکه ظرف مدت 25 روز یا 30 روز (در بانکها و کشورهای
مختلف متفاوت است) از تاریخ صورتحساب نسبت به باز پرداخت بدهی خود اقدام
نماید. یکی دیگر از خدماتی که بانکها در اختیار دارندگان کارتهای اعتباری
قرار می‌دهند، بیمه مجانی حوادث مسافرت است. این بیمه شامل حوادث و مرگ
دارنده کارت، همسر و فرزندان وی می‌گردد.
ج: کارت هزینه (Charge Card)
کارتهای فوق نیز شبیه کارتهای اعتباری
می‌باشند، با این تفاوت که این نوع کارتها حد اعتباری از پیش تعیین شده
ندارند و از دارنده کارت انتظار می‌رود که با دریافت صورتحساب خود بدهی خود
را تأدیه نماید. در این صورت هیچ گونه بهره‌ای به آنان تعلق نخواهد گرفت.
مزیت این نوع کارت امکان خرید کالا و
خدمات بدون نیاز به حمل حجم عظیمی از پول است. نمونه این نوع کارتها آمریکن
– اکسپرس (American-Express) و داینرز کلوب (Diners Club) است.
انواع کارت از جهت تکنولوژی مورد استفاده
کارتهای بانکی عموما از دو نوع تکنولوژی استفاده می‌کنند.
الف- کارت با نوار مغناطیسی (Magnetic Stripe Card)
این تکنولوژی هم اکنون در اکثر کارتهای بانکی جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در این روش، اطلاعات مربوط به دارندگان
کارت به صورت کدهای مخصوص در نوار مغناطیسی که در پشت کارت تعبیه شده است
قرار می‌گیرد که به این عمل رمزگذاری گویند. این کار توسط ماشینهای مخصوص
که برای کد کردن اطلاعات در نوار مغناطیسی و همچنین حک کردن مشخصات بر روی
کارت ساخته شده‌اند انجام شده که به آنها ماشینهای حک کننده و رمزگذاری
کننده گفته می‌شود.
نحوه استفاده از این اطلاعات بدین صورت
است که دارنده کارت به فروشگاهها و مراکز تجاری مجاز مراجعه و کارت خود را
از دستگاههای نقطه فروش (P.O.S) می‌گذراند. دستگاههای نقطه فروش از روی
نوار مغناطیسی اطلاعات کارت را خوانده و آن را به مرکز بانک مخابره
می‌نماید. این نوع از کارت در دستگاههای ATM نیز به همین نحو عمل
می‌نمایند. هم اکنون موسسات بزرگ بین المللی همچون VISA و Master Card از
این نوع تکنولوژی برای کارتهای خود استفاده می‌نمایند.
ب- کارت با تراشه الکترونیکی (Chip Card)
سالهاست که بر روی تراشه‌های
الکترونیکی جهت حمل پول و انتقال آن به دیگران مطالعه و تحقیق می‌شود. با
پیشرفت تکنولوژی و ارزانتر شدن این نوع از تراشه‌ها، امکان تولید کارتهای
حافظه دار به شکل اقتصادی هر روز بیشتر می‌شود. پروژه‌های آزمایشی در این
زمینه به سرعت توسعه یافته و چند کشور استفاده از کارتهای حافظه دار را
شروع کرده‌اند. البته استفاده از تراشه جهت مسائل ایمنی همچون تأیید صاحب
اصلی کارت، سالهاست که در کشورهایی همچون فرانسه معمول است. همچنین کارتهای
تلفن که کارتهای حافظه دار یکبار مصرف هستند چندین سال است که توسط
شرکتهای تلفن در اختیار مشتریان قرار گرفته است.
کارتهای با تراشه الکترونیکی به چند گروه تقسیم می‌شوند:
1) کارتهای حافظه دار (Memory Chip Card)
در این نوع کارت، اطلاعات می‌تواند
همچون کارتهای با نوار مغناطیسی نوشته و خوانده شود با این تفاوت که حجم
اطلاعات نوشته شده می‌تواند چندین برابر باشد.
2) کارتهای با حافظه هوشمند (Inteligent memory chip card)
این نوع از کارتها امکان محافظت از
اطلاعات در چد بخش مختلف، بررسی فرایندهای داخلی کارت، تأیید هویت دارنده
کارت از طریق بررسی (Personal Indetification number) PIN وارد شده و امثال
آن را دارد.
3) کارتهای با تراشه پردازنده (Processor Chip Card)
در این تراشه‌ها موارد زیر گنجانده شده است:
- میکروپروسسور با تکنولوژی 8 بیتی که حفاظت و امنیت کارت را با الگوریتمهای Cryptographic در بالاترین سطح امکان پذیر می‌سازد.
تنها نوع سوم از کارتهای تراشه دار امنیت و حفاظت لازم جهت استفاده در امور مالی را دارا می‌باشد.
هم اکنون پروژه‌های زیر جهت استفاده از کارتهای تراشه دار در حال پیاده شده می‌باشند:
1- کیف الکترونیکی (Electronic Purse)
از این نوع کارت جهت خریدهای کوچک
همچون خرید بلیط اتوبوس یا قطار، پول تاکسی یا پرداخت صورت حساب رستوران و
امثال آن استفاده می‌شود. مزیت اصلی این کارت امنیت آن است.
کیف الکترونیکی می‌تواند هم در
سیستمهای باز و هم بسته عمل نماید. در سیستمهای بسته مبلغی که از کارت
برداشته می‌شود تنها می‌تواند به حساب یک موسسه خاص و یا چند مؤسسه که از
نظر قانونی تحت یک پوشش قرار دارند منتقل شوند، در حالی که در سیستمهای باز
موسسات متعددی که از نظر قانونی ماهیت جدا دارند می‌توانند طرف این حساب
قرار گیرند. این سیستم نیاز به یک سیستم پردازش مرکزی جهت تسویه اقلام
دارد. از مزایای این کارت آسانی در پرداخت، عدم نیاز به حمل پول خرد، ریسک
کم و پرداخت تضمین شده می‌باشد، چرا که در کیف الکترونیکی قبلاٌ پول پرداخت
شده است. به دلیل انجام عملیات به شکل مستقل هزینه‌های مخابراتی به حداقل
می‌رسد.
2- Mondex
مندکس یک نوع کارت هوشمند است که توسط
بانک (National West Minister) معرفی گردیده است. این کارت جهت حذف پول
کاغذی و سکه طراحی شده است. هدف این کارت ایجاد یک نوع استاندارد برای پول
الکترونیکی است. این کارت از تکنولوژی کارتهای هوشمند استفاده کرده و در
ATM، تلفنهای مخصوص، ترمینالهای نقطه فروش (POS) و کیفهای مندکس قابل
استفاده است.
دارندگان این کارت می‌توانند مستقیما
از ATM، شعب بانکها و تلفنهای عمومی که آرم Mondex را دارند جهت باردار
کردن کارت خود استفاده نمایند. تلفنهایی که با سیستم مندکس مجهز شده باشند
می‌توانند جهت خرید از داخل خانه یا اداره مورد استفاده قرار گیرند. تا 5
نوع ارز مختلف در این کارتها قابل ذخیره شده است که هر یک جداگانه عمل
می‌نماید. با تلفنهای مندکس امکان انتقال پول از یک شخص به شخص دیگر در
سراسر جهان امکان پذیر است.
تفاوت کارت مندکس با دیگر انواع کیفهای
الکترونیکی در آن است که امکان انتقال منابع مالی از شخصی به شخص دیگر را
امکان پذیر می‌سازد. این امر ازطریق تلفن و ی کیفهای مندکس انجام می‌پذیرد.
از این نظر مندکس به هدف جایگزینی پول بسیار نزدیک شده است.
کیفهای مندکس بسیار شبیه یک ماشین حساب
جیبی است و غیر از امکان انتقال پول از کارت به کارت، امکانات ذیل را نیز
در اختیار دارنده کارت قرار می‌دهد:
- مانده کنونی کارت را نشان می‌دهد.
- آخرین ده معامله انجام شده را با نوع ارز و زمان آن و طرف معامله نشان می‌دهد.
- با وارد کردن یک کد 4 رقمی کارت قفل شده و تا زمانی که مجدداً این کد وارد نگردد کارت قابل استفاده نخواهد بود.
هم اکنون در انگلیس بانکهای Mid Land و
West Minster متولی کارتهای مندکس می‌باشند. در شرق دور متولی این امر
کشور هنگ کنگ و بانک شانگهای می‌باشد.
علاوه بر موارد ذکر شده کارتهای زیر که از نوع کارتهای تراشه‌دار می‌باشند در کشورهای ذیل الذکر مورد استفاده قرار گرفته‌اند:
3- Danmount در کشور دانمارک
4- Ayantcard در کشور فنلاند
5- Chip card در اتریش
6- Berlin card در آلمان
در یک طبقه بندی کلی – کاربردهای زیر را می‌توان برای این کارتها بیان نمود:
1) کاربردهای شناسایی
2) کاربردهای مالی
3) کاربردهای نگهداری اطلاعات
3-2-5) حسابهای Now: [Negotiable order of with drawel Account]
این حسابها، نوعی حسابهای جاری هستند
که به ماندة آن بهره تعلق می‌گیرد (مشابه حسابهای پس انداز) در آمریکا از
لحاظ تاریخی فقط بانکهای تاریخی حق انتقال سپرده‌ها از طریق چک را داشتند و
سایر مؤسسات اقتصادی فعال در بازار مالی آمریکا از لحاظ قانونی حق انتقال
سپرده‌ها را از طریق چک را نداشتند، این در حالی بود که این مؤسسات معتقد
بودند که افتتاح حسابهای جاری به این موسسات می‌تواند بعنوان یک خدمت مکمل،
سودآوریشان را افزایش دهد و منابع بیشتری جهت وام‌دهی در اختیار آنها قرار
دهد.
در سال 1972 دادگاه سلطنتی به بانک پس
اندازی در ایالت ماساچوست [Massuchusetts] اجازه داد که برای
سپرده‌گذاری‌های موجود در این بانک اسناد و براتهایی (drafts) (که بسیار
شبیه چک بودند) صادر کند، بعبارت دیگر این موسسه قادر گردید تا سندی به
صاحب حساب بدهد که با امضاء آن اجازه نقل و انتقال پول نقد یا اوراق بهادار
از حساب خود به حساب دیگری داده شود. این اسناد یا براتها به شکل سفارش،
بازگشتن و قابل انتقال و معامله بودند که بعنوان حسابهای Now شناخته شدند.
در سال 1980 کنگرة آمریکا به تمام موسسات مالی (بجز اتحادیه‌های اعتباری)
اجازة افتتاح حساب Now را داد و بدین ترتیب حسابهای Now در سراسر آمریکا
گسترش یافتند.
در سال 1974 شرکتهای سرمایه‌گذاری
پیشنهاد انتشار «اسناد حسابهای سهام» [Share draft accounts] را دادند. این
اسناد به پس اندازکنندگان اجازه می‌داد که چکهایی بر مبنای حسابهای پس
انداز کوتاه مدت و بلندمدت خود (که این حسابها در شرکتهای سرمایه‌گذاری
سهام نامیده می‌شود) صادر کنند و مبالغ این چکها از حسابهای شرکت
سرمایه‌گذاری در بانکهای تجاری پرداخت می‌گردد.
مقدار بهرة پرداختی به حسابهای Now تا
سال 1983 دارای سقف مشخص بود که این سقف متناسب با نرخ بهرة حسابهای پس
انداز تعیین می‌گردید. اما در سال 1983 با تغییر قوانین و مقررات حسابهای
Super Now یا SNOW برای خانوارهای مصرف کننده ایجاد گردید. این حسابها
هیچگونه محدودیتی در پرداخت نوع بهره نداشت و موسسات بسته به شرایط
می‌توانستند هر مقدار بهره به این حسابها پرداخت کنند. اما حداکثر مقدار
موجودی این حسابها بایستی 500/2 دلار می‌بود.
در سالهای اخیر با اصلاح قوانین و
مقررات تفاوت قانونی بین حسابهای NOW و SNOW از بین رفته است و کلیة این
حسابها به شکل واحد در آمده‌اند. امروزه مقدار زیادی از معاملات مصرفی
خانواده‌ها از طریق این حسابها صورت می‌پذیرد.
3-2-6) سپردة شاخص بازار MIDs: Market Index Deposits
یکی از فعالیتهای بانکهای تجاری خرید و
فروش اوراق و اسناد صندوقهای سرمایه‌گذاری بود که با این کار همانند
دلالان سود کسب می‌کردند. اما بر اساس قانون گلاس – استیگال Glass-steagall
Act خرید و فروش هرگونه صندوقهای سرمایه‌گذاری توسط بانکهای تجاری ممنوع
گشت. این عمل معادل ممنوعیت بانکها در خرید و فروش اوراق بهادار Securities
بود. با توسعة عظیم بازارهای بورس در طول 1982 تا 1986 تعداد سهام و اوراق
بهادار بلندمدت صندوقهای سرمایه‌گذاری سه برابر شد و ارزش داراییهای آنها
به هفت برابر توسعه یافت. این بخش از اقتصاد بسیار سودآور بودند که
بانکهای تجاری اجازة فعالیت در آن را نداشتند. در سال 1987 بانکی در منهتن
[Chase Manhattan Bank] تکنیکی را ارائه داد که همانند صندوقهای
سرمایه‌گذاری سودآور کارا بود. این بانک حساب پس اندازی افتتاح کرد که
بازدة آن وابسته به شاخص سهام P&S افزایش می‌یافت. Standard &
poor's 500 stock Indes] شاخصهای موزون قیمت سهام که بر اساس میانگین 500
سهم عادی قرار دارد[ بر طبق قوانین بانکداری ایالات متحده بانکها هر مقدار
نرخ بهره که مایلند می‌توانند به سپرده‌هایشان بدهند. در این حساب که به
سپردة شاخص بازار MIDs شهرت یافت بانک حداقل نرخ بهرة صفر تا چهار درصد را
تضمین می‌کرد و با افزایش شاخص S&P به تناسب نرخ بهره نیز افزایش
می‌یافت. این تناسب بن 50 تا 70 درصد بود که بسته به شرایط مکانی و زمانی
تعیین می‌گردید.
در این حساب مقدار اصل مبلغ و نرخ بهره
اولیه توسط Fedral deposit Insurance] FDIC corporation یک نهاد دولتی که
در سال 1933 تأسیس شد و سپرده‌های بانکهای عضو را تضمین می‌کند در رابطه با
ادغام و تلفیق بانکها با یکدیگر و جلوگیری از ورشکستگی آنها هم وظایفی را
بر عهده دارد [ تضمین می‌گشت و این یکی از مزایای این حساب نسبت به
صندوقهای سرمایه‌گذاری بود.
سایر بانکها نیز با سرعت شروع به
افتتاح حسابهای مختلف MIDs نمودند و انواع مختلف این حسابها به پس
اندازکنندگان پیشنهاد گردید. بسیاری از این حسابها در حداقل نرخ بهره
تضمینی متفاوت بودند. برخی از بانکها نیز این حسابها را بر اساس افزایش
سایر شاخصهای قیمتی همانند قیمت طلا و ... پیشنهاد دادند و حتی برخی از
بانکها تعهد کردند که نرخ بهره را با کاهش شاخص سهام افزایش دهند. توسعة
گسترده و متنوع اینگونه حسابها باعث رقابت هر چه بیشتر بین بانکهای تجاری و
صندوقهای سرمایه‌گذاری گردید.
1-2-7) تبدیل به اوراق قرضه کردن Securization
نوآوری مالی عمده‌ای که در دهة 1980
پای گرفت و بر نقش واسطه‌های مالی در بازار سرمایه عمیقاً اثر گذاشت. پدیدة
تبدیل به اوراق بها دار کردن است. این فرآیند شامل یک کاسه کردن یا تجمیع
وامها و فروش اوراق بهاداری با ضمانت و پشتوانة آنهاست. این نوآوری به کلی
نظام سنتی برای تأمین مالی خرید داراییها را عوض کرد. در نظام سنتی واسطة
مالی مثلا نهاد سپرده پذیر یا شرکت بیمه: وام را می‌داد و آنرا در بدرة
دارایی‌هایش نگاه می‌داشت و بدین ترتیب خطر اعتباری وام را می‌پذیرفت، از
سوی دیگر خدمات وام را ارائه می‌داد یعنی اقساط را جمع‌آوری می‌کرد و به
وام گیرنده اطلاعات مالیاتی و غیره می‌داد و از عامة مردم وجوه می‌گرفت تا
با آن دارایی‌هایش را تأمین مالی کند و به عبارت دیگر کلیة امور وام دهی
توسط یک موسسه صورت می‌گرفت اما در نظام جدید با قابلیت تبدیل به اوراق
بهادار کردن داراییها بیش از یک موسسه در وام دهی نقش دارند. بانک تجاری
وام می‌دهد و با پشتوانة این وام اوراق بهادار منتشر می‌کند. بانک تجاری
ممکن است روی خطر اعتبار سبد وامها بیمه نامه از یک شرکت بیمه خصوصی
خریداری کند یا ممکن است وظیفه انجام خدمات وام یعنی گردآوری اقساط را به
شرکتدیگری که همین تخصص را دارد واگذار کند یا می‌تواند خدمات موسسه اوراق
بهادار برای فروش اوراق بهادار منتشره به افراد و سرمایه‌گذاران نهادی
استفاده بکند. این امور بر روی کلیه وامهای رهنی، وامهای ساخت مسکن، وام
اتومبیل و قایق، وامهای کارت اعتباری، فروش نسیه شرکتهای تأمین مالی و
شرکتهای تولیدی و ... صورت بگیرد.
تبدیل به اوراق قرضه کردن بر اساس دو دسته داراییهای حقیقی ABS
(Asset back securitization)
و رهن (Mortgage Back Securitization) MBS صورت می‌پذیرد.
این عمل منافع بسیاری برای صادرکنندگان اوراق، وام گیرندگان و سرمایه‌گذاران دارد.
منافع صادر کنندگان اوراق عبارت است از:
1) هزینه‌های وجوه کمتر
2) بکارگیری کارآمدتر سرمایه
3) ادارة رشد سریع بدره
4) عملکرد مالی بهتر
5) تنوع بخشی به منابع گردآوری وجوه
تبدیل به اوراق بهادار کردن وامهای
راکد را به اوراق بهادار نقدشدنی‌تر مبدل می‌کند و خطر اعتباری را کاهش
می‌دهد. خطر اعتباری از آنرو کاهش می‌یابد که اولاً اوراق پشتوانه محکمی از
سبد متنوع وامهای مختلف دارد و ثانیاً باعث تقویت اعتبار ناشر می‌شود. خطر
اعتباری وامهای اعطایی بدین وسیله کاهش می‌یابد. سرمایه‌گذاران بدین ترتیب
مجموعه‌ای از فرصتهای سرمایه‌گذاری جدید می‌یابند و از سوی دیگر به دلیل
کاهش هزینه‌های واسطه گری مالی، نرخ بازده نیز بهبود می‌یابد.
3-3) انواع ابزارهای مالی در بازار دست دوم
3-3-1) اوراق سهام
به طور کلی سهام نشان دهنده منافع مالک
در یک واحد تجاری است. منافع ناشی از مالکیت اغلب به عنوان منفعت
باقیمانده نامیده می‌شود. زیرا طلب و ادعای سهامداران در مورد دارایی شرکت،
در مرحله آخر تمام طلبها قرار دارد.
الف- گونه‌های اصلی سهام
- سهام عادی: بیانگر سهام یک واحد تجاری است که طبق قانون به عنوان شرکت نامیده می‌شود.
- سهام ممتاز: به سهامی‌گفته می‌شود که
حق امتیاز دارد و نسبت به سهام عادی شرکت از نظر دریافت سود سهام و دریافت
هرگونه وجهی در زمان انحلال شرکت یا توزیع داراییها برتری دارد. پیش از
آنکه سود سهام عادی پرداخت شود، سهام ممتاز باید تمام سود تعلق یافته به
خود را دریافت کند.
- مشارکت: بیانگر مالکیت در یک واحد تجاری است که به عنوان مشارکت محدود یا کلی تشکیل شده است.
- اسناد مالکیت: نشان دهندة مالکیت واحدهای تجاری است که به عنوان مالکیت محض تشکیل شده است.
ب- اوراق بهادار وابسته به سهام[4]:
اوراق بهادار وابسته به سهام، اوراق
بهاداری است که بیانگر ادعا و طلب بر سهام است یا آنکه ارزش آن به طریقی به
آن سهام مربوط شود. انواع مختلفی از ابزارهای وابسته به سهام وجود دارند
که عبارتند از:
اسناد بدهی قابل تبدیل[5]، اختیار معامله سهام[6]، حق خرید اضافی سهام[7]، حق تقدم[8]، ابزارهای سرمایه‌گذاری مشترک[9]، قراردادهای آتی شاخص بندی شده[10]، اختیار معامله شاخص بندی شده[11]، گواهیهای سپرده آمریکایی[12].
اسناد بدهی قابل تبدیل
به اوراق بهادار منتشر شده از طرف یک
شرکت گفته می‌شود که دارنده آن اوراق می‌تواند آنها را طی دوره‌ای مشخص به
سهام شرکت تبدیل نماید. قیمت تبدیل از بدو امر مشخص است.
اختیار معامله سهام
اختیار معامله سهام، شامل اختیار
معامله خرید و فروش بر سهام عادی است. این ابزار از این جهت جزء ابزارهای
وابسته به سهام است که قیمت آن تابعی از سهام مربوطه است. به رغم رابطه آن
با سهام مورد نظر، اختیار معامله سهام به وسیله منتشر کننده سهام به وجود
نمی‌آید. در واقع هر فرد می‌تواند اختیار معامله سهام را با فروش آن ایجاد
کند. از آنجایی که استفاده از یک نوع اختیار معامله احتمال خطر زیادی دارد،
ترکیبی از اختیار فروش و اختیار خرید می‌تواند ویژگی احتمال خطر بسیار کمی
را داشته باشد.
حق خرید اضافی سهام
حق خرید اضافی سهام شبیه اختیار معامله
خرید سهام است. به این مفهوم که دارنده آن بدون آنکه تعهدی برای خرید سهام
مربوطه از ارائه کننده آن داشته باشد، حقی بدست می‌آورد.
حق خرید اضافی سهام انواع مختلف دارد که از آن جمله می‌توان به:
حق خرید اضافی بی‌خطر[13]، حق خرید اضافی پول[14]، حق خرید اضافی مهلک[15]، حق خرید اضافی شاخص‌بندی شده[16]، حق خرید اضافی عریان[17]، حق خرید اضافی پوشش داده شده[18]، حق خرید اضافی بدهی[19]، حق خرید اضافی درآمدی[20]، حق خرید اضافی به پشتوانه نقد[21]، اشاره کرد.
حق تقدم
شرکتها از نظر قانونی باید چنان عمل
کنند که انتشار سهام نسبت تضعیف منافع سهامداران موجود نشود. در این شرایط،
شرکت به سهامداران موجود حق خرید درصدی از سهام خرید به تناسب درصدی از
سهام که در حال حاضر دارند، را می‌دهد و سپس سهام جدید را به خریداران جدید
عرضه می‌کند. برای آنکه خرید سهام جدید برای سهامداران موجود جالب توجه
باشد، شرکت حق تقدم انتشار می‌دهد.
حق تقدم به مالک آن حق (و نه تعهد)
خرید تعدادی از سهام جدید را در قیمت ثابت – که به آن قیمت حق تقدم
می‌گویند می‌دهد. از این تعریف کاملا روشن است که این حق مبین اختیار
معامله است.
ابزارهای سرمایه‌گذاری مشترک
ابزار سرمایه‌گذاری مشترک به ترتیباتی
گفته می‌شود که در آن داراییها انباشت شده و سهام آنها به سهامداران فروخته
می‌شود. صندوقهای مشترک که نمایانگر شرکتهای سرمایه‌گذاری باز هستند.
معروفترین و رایج‌ترین واسطه برای بدست آوردن سهام شرکتها محسوب می‌شوند.
در این صندوقها ارزش هر سهم صندوق به تناسب ارزش خالص دارایی آن – ارزش
بازاری شرکت منهای بدهیهای آن تعیین می‌شود. شکلهای دیگری از ابزارهای
سرمایه‌گذاری مشترک وجود دارند که شامل شرکتهای سرمایه‌گذاری بسته و
واحدهای تراکمی هستند.[22]
معاملات آتی شاخص بندی شده
معاملات آتی شاخصی قراردادهای آتی
هستند که برای شاخص سهام، شاخص اوراق قرضه و دیگر شاخص‌ها نوشته شده‌اند.
به بیان دیگر این قراردادها، قراردادهای آتی هستند که برحسب تعدادی از
شاخصهای سهام نوشته شده‌اند.
ج- انواع اوراق بهادار بر اساس ملیت
جدول شماره 1- انواع اوراق بهادار بر حسب تقسیم جغرافیایی بازار و ویژگیهای آنها
|
سرمایه‌گذاری اصلی
|
سندیکای مربوطه
|
بازار اصلی
|
ناشر
|
نوع پول
|
مدل بازار
|
|
ملی
|
ملی
|
ملی
|
ملی
|
ملی
|
ملی
|
|
ملی
|
ملی
|
ملی
|
خارجی
|
ملی
|
خارجی
|
|
بین‌المللی
|
ملی
|
بین‌المللی و ملی
|
فرق نمی‌کند
|
ملی و سبد
|
بین‌المللی
|
|
بین‌المللی
|
بین‌المللی
|
بین‌المللی
|
فرق نمی‌کند
|
پول اروپایی
|
اروپایی
|
|
بین‌المللی
|
بین‌المللی
|
بین‌المللی و ملی
|
فرق نمی‌کند
|
پول اروپایی
|
کیهان
|
1-3-7) ابزارهای بدهی
مبانی طبقه بندی اوراق قرضه
اوراق قرضه را می‌توان بر اساس مبانی گوناگون دسته‌بندی کرد. مهمترین مبانی دسته‌بندی به شرح زیر است:
یکم: بر اساس نرخ بهره، دوم: بر اساس
سر رسید، سوم: بر اساس نوع پولی که اوراق به آن پول انتشار می‌ییابد.
چهارم: بر اساس ماهیت وام گیرنده، پنجم: بر اساس میزان انتشار، ششم: بر
اساس نوع وثیقه، هفتم: بر اساس شدت قابلیت تبدیل و تسعیر، هشتم: بر اساس
نوع وابستگی وام گیرنده یا بدهی، نهم: بر اساس هدف ناشر.
هر یک از این مبانی ویژگیهایی را در
اوراق به وجود می‌آورند که سبب می‌شوند آنها را در نظر گروهی خاص و دست
اندرکاران در بازار سرمایه جذاب نمایند. اگرچه این مبانی در اوراق قرضه
بسیار با اهمیت است، در این گزارش، انواع اوراق قرضه با در نظر گرفتن
شناخته شدن آنها و همچنین بزرگی گروههای این اوراق، ذکر شده‌اند.
الف- اوراق بهادار با درآمد ثابت
اوراق بهادار با درآمد ثابت اوراقی هستند که به وسیله بخش خصوصی و دولتی منتشر می‌شوند و دارای ویژگیهای زیر هستند:
1) در هر دوره مبلغ ثابتی را پرداخت می‌کنند.
2) مبلغ پرداختی با استفاده از رابطه‌های مشخص تعیین می‌شود.
3) مبلغ ثابتی (یا مبلغی بر اساس فرمول خاص) را در سررسید تضمین می‌کنند.
بازار اوراق بهادار با درآمد ثابت یکی
از زمینه‌های مناسب مهندسی مالی است و در دهه‌گذشته ابداعات و نوآوریهای
بسیار زیادی در آن ایجاد شده است.
ب- ابزارهای دارای نرخ بهره ثابت[23]
ابزارهای دارای نرخ بهره ثابت کوتاه
مدت شامل اوراق تجاری و گواهیهای سپرده‌اند. ابزارهای دارای نرخ بهره ثابت
میان و درازمدت شامل اسناد و اوراق قرضه است. سررسید اسناد در بیشتر موارد
یکسال یا کمتر است و اوراق قرضه سررسید 20 تا 30 ساله دارند.
اوراق قرضه با بهره ثابت بر اساس بعضی
ویژگیها و خصوصیات دسته بندی می‌شوند. این ویژگیها شامل منتشرکننده، هدف از
انتشار، نوع اوراق بهادار که بر روی برگه منعکس شده، روش پرداخت بهره و
روش بازپرداخت اصل آن است.
اوراق قرضه همچنین بر اساس نوع وثیقه
نیز طبقه بندی می‌شوند؛ وثیقه اوراق بهادار می‌تواند شکل دارایی اصلی یا
دارایی شخصی یا تضمین به وسیله واحدی دیگر را به خود بگیرد:
اوراق قرضه رهنی[24]-
اوراق قرضه‌ای است که به وسیله دارایی حقیقی تضمین می‌شود. در اوراق قرضه
رهنی ناشر دارایی اش را در رهن دارندگان اوراق قرضه می‌گذارد. دارندگان
اوراق قرضه رهنی به هنگام ورشکستگی شرکت، نسبت به دارایی رهنی ادعای یکسانی
دارند. همه اوراق قرضه رهنی سررسید یکسان ندارند.
اوراق قرضه تضمین شده[25]-
بعضی از اوراق قرضه به وسیله نهاد دیگری تضمین می‌شود. مثلا شرکتی که
سهامش از درجه اعتبار پایینی برخوردار است ممکن است از بنگاهی که درجه
اعتباری بالایی دارد بخواهد که بدهی وی را تضمین کند. به این ترتیب رتبه
سهام از نظر اعتباری به وسیله پشتوانه اعتباری واحد تضمین کننده تعیین
می‌شود. وقتی هیچ تضمینی وجود نداشته باشد، اوراق قرضه بدون تضمین نامیده
می‌شود. بعضی موارد نیز مشترکند و اوراق قرضه تراز دوم را می‌فروشد.
اوراق قرضه قابل تبدیل – به منظور کاهش
کوپن ضروری برای فروش اوراق قرضه بدون تضمین و اوراق قرضه تراز دوم،
ناشران در بیشتر موارد این ابزارها را قابل تبدیل به دیگر داراییها –
عمدتاً سهام عادی می‌کنند. به این قبیل اوراق قرضه، اوراق قرضه قابل تبدیل
می‌گویند.
اوراق قرضه ممکن است اوراق قرضه با نام یا اوراق قرضه بی‌نام باشند. گاهی اوقات به اوراق قرضه بی‌نام اوراق قرضه کوپنی نیز می‌گویند.
اوراق قرضه درآمدی - اوراق قرضه درآمدی
نرخ بهره ثابتی دارند، اما می‌توانند تحت شرایط خاصی از پرداخت بهره
اجتناب ورزند این عمل در صورت وقوع حوادث و وجود شرایط خاص امکان پذیر است.
عدم پرداخت بهره ممکن است تراکمی یا غیر تراکمی باشد. اوراق قرضه درآمدی،
تراکمی است چنانچه بهره در فاصله زمانی بعد پرداخت شود. در غیر این صورت
آن را اوراق قرضه درآمدی غیر تراکمی می‌گویند.
اوراق قرضه مسلسل - اوراق قرضه‌ای است که به تعدادی سری تقسیم می‌شود که هر کدام زمان سر رسید خاص و بهره خاصی دارند.
بانکها به منظور کسب درآمد و افزایش عایدی، اوراق قرضه میان و درازمدت منتشر می‌کنند. مقامات بانکی معمولا سرمایه مبتنی بر سهام[26] را به سرمایه مبتنی بر بدهی[27]
ترجیح می‌دهند. اوراق بدهی کوتاه مدت بانکها و دیگر مؤسسات سپرده پذیر،
گواهی سپرده نامیده می‌شوند. در حالی که اوراق بدهی کوتاه مدت شرکتها اوراق
تجاری خوانده می‌شود. به این دو ابزار مجموعاً ابزارهای بازار پول
می‌گویند.
اوراق تجاری – برگه تعهد بدون
پشتوانه‌ای است که سر رسید آن 270 روز یا کمتر است. مدت مدیدی اوراق تجاری
مانند اسناد خزانه با تنزیل قیمت اسمی به فروش می‌رسید. امروزه به بعضی از
اوراق تجاری نرخ بهره نیز تعلق می‌گیرد. اوراق تجاری برای شرکتهایی که در
کوتاه مدت به وجه نقد نیاز دارند، ابزار مالی مؤثری هستند. گفتنی است که
اوراق تجاری می‌تواند به عنوان راهکارهای تأمین مالی میان و دراز مدت نیز
مورد استفاده قرار گیرند. در اینگونه مواقع، شرکت اوراق تجاری جدید را با
این قصد منتشر می‌کند که بتواند بدهیهای بدهیهای قبلی خود (اوراق قبلی) را
که مدت آنها به پایان رسیده با به گردش درآوردن اوراق جدید بپردازد. مثلا
شرکتی که به وجوه نقد برای مدت 4 سال نیاز دارد بجای اینکه اوراق چهار ساله
منتشر کند، می‌تواند به عنوان یک استراتژی، انتشار اوراق تجاری شش ماهه را
انتخاب نموده و سپس این برگه را هفت بار با سر رسیدهای شش ماهه به گردش
درآورده تا اینکه دوره مالی وی به پایان رسد.
پ- ابزارهای مالی با نرخش شناور Voriable-Rate securities
همانطور که قبلاً گفته شد افزایش
بی‌ثباتی نرخ بهره در دهه 1970 ریسک بیشتری برای نگهداری اوراق قرضه
بلندمدت با نرخ بهره ثابت را ایجاد نمود و این سبب شد که اکثر
سرمایه‌گذاران، میل در سرمایه‌گذاری در اوراق کوتاه مدت که قیمت‌هایشان
کمتر تحت تأثیر نوسانات قرار می‌گرفت، داشته باشند که این امر باعث گردید
هزینة دادوستد اوراق بر اقتصاد افزایش یابد. برای کاهش هزینه مبادلات و
افزایش اطمینان و اعتماد بین طرفین قراردادهای بلندمدتی که نرخ بهره آن
بصورت کوتاه مدت و منقطع در فواصل زمانی مختلف و با توجه به شرایط اقتصادی
تعیین می‌شد، طراحی گردید.
نرخ بهره این اوراق در طول دروة سررسید تغییر می‌کرد و به همین دلیل آنها را اوراق قرضه با نرخ بهرة متغیر یا شناور نامیدند.
نرخ بهره این اوراق با توجه به شاخص
معینی و یا نرخ بهره اوراق مرجع یا مشخص می‌گردد و هیچگونه محدودیتی جهت
تغییر ندارد و کاملاً آزاد با توجه به اوراق شاخص تعیین می‌گردد. بنابراین
قیمت اوراق بستگی دارد به ارزشی که در تاریخ قیمت گذاری مجدد تعیین می‌شود.
این گونه اوراق فقط به تعداد تغییر نرخ بهره (تعداد مواردی که در اوراق
ذکر شده) محدود هستند که هر چه تعدادهای تعیین نرخ بهره کمتر باشد ارزش
اوراق به مقدار حقیقی و واقعی اش نزدیکتر می‌گردد.
پس از طراحی اینگونه اوراق در اواسط
دهه 1970، این گونه اوراق در غالب سند بدهی که بطور کلی شامل اوراق قرضه،
اسناد پرداختنی، وامهای رهنی و سایر اوراق یا اسنادی است که نشاندهندة بدهی
است و همانند وامهای بانکی، سپرده‌های بانکی و از این قبیل موارد بایستی
پرداخته شوند است، مورد استفاده قرار گرفت.
تقاضا برای اینگونه اوراق تحت تأثیر
نوسان قیمت‌ها و نرخ بهره است و هر چه نوسانات قیمت و نرخ بهره افزایش یابد
سرمایه‌گذاران این نوع اوراق را نسبت به اوراق با نرخ بهرة ثابت بیشتر
تقاضا می‌کنند و در برخی دوره‌ها تقاضا برای اوراق قرضة با نرخ بهره متغیر
بسیار بیشتر از اوراق قرضه با نرخ بهرة ثابت بوده است.
برای کاهش نااطمینانی نرخ بهره متغیر
در اینگونه اوراق برخی از موسسات مالی پیشنهاد دادند که خریداران این اوراق
را با یک نرخ بهره ماکسیمم تضمین بدهند که به آن حداکثر افزایش مجاز نرخ
بهره گویند.
گرچه هر ابزار کوتاه مدت نرخ ثابتی را
پرداخت می‌کند، اما در هر گردش نرخ مورد تجدید نظر قرار گرفته و به این
ترتیب این نوع استراتژی تأمین مالی ویژگی نرخ شناور را دارد. راه دیگر
تأمین مالی آن است که ابزار مالی میان مدت و بلندمدت با نرخ شناور منتشر
شود. بدهی با نرخ شناور که گاهی اوقات بنام بدهی با نرخ متغیر یا بدهی با
نرخ قابل تبدیل نیز خوانده می‌شود تعهدی است که در آن در هر دوره نرخ بهره
خود را به تغییرات شرایط بازار تطبیق می‌دهد. به طور کلی این ابزارها اوراق
با نرخ شناور[28] خوانده شده و به نام اختصاری شناورها[29]
معروفند. اوراق با نرخ شناور از جمله ابزارهای بدهی از نوع اوراق قرضه‌اند
که نرخ آنها بجای اینکه ثابت باشد شناور است و بیشتر ابزارهای بدهی
بلندمدت سنتی را تشکیل می‌دهند. بانکها نیز اوراق بهادار با نرخ شناور
منتشر کرده که به آن گواهیهای سپرده با نرخ شناور می‌گویند. با عرضه اوراق
بدهی با نرخ بهره شناور، شرکت می‌تواند همان نتایج بکارگیری استراتژی گردش
اوراق تجاری را بدست آورد.
ت- اوراق بهادار با نرخ بهره صفر
این ابزارها، اهرم مفیدی برای تحقق اهداف بازده پرتفوی، مصونیت در مقابل احتمال خطر و ایجاد ابزارهای ترکیبی متنوع هستند.
ج- اوراق قرضه با بهره صفر Zero-coupon & Original-Issue Discount Bonds
اوراق قرضه‌ای که در زمان انتشار با
تخفیف (یعنی زیر ارزش اسمی) عرضه شود. اوراق قرضه‌ای را که با نرخ بهره صفر
و با تخفیف عرضه نمایند «اوراق قرضه با بهره صفر» می‌نامند. (لازم به
یادآوری است که چون قوانین مالیاتی دولت مرکزی آمریکا پیوسته تغییر می‌کند،
بنابراین کسانیکه می‌خواهند در این اوراق قرضه سرمایه‌گذاری کنند بایستی
با متخصصان امور مالیاتی مشورت کنند).
تغییرات شدید نرخ بهره در اوایل سال
1981 باعث گردید که نگهداری اوراق قرضه و سهام بلندمدت با نرخ بهرة ثابت
زیان ده شوند و بسیاری از سرمایه‌گذاران از سرمایه‌گذاری در این نوع اوراق
منصرف گردند و اوراق قرضه و سهام کوتاه مدت یا اوراق با نرخ بهرة متغیر را
تقاضا کنند. برخی از سرمایه‌گذاران معتقد بودند که نرخ بهره مجدداً کاهش
می‌یابد و سعی کردند که از نرخهای بهره بالای کنونی نهایت استفاده را
بکنند. این امر توسط اوراق بدون بهره بلندمدت (zero-coupon bond) ZCBs
امکان داشت.
این اوراق فقط یک باز پرداخت داشت و
آنهم در انتهای دورة سر رسید اوراق بود و منتشر کنندة وی آنرا در بازار
اولیه بفروش می‌رساند و معاملات مجدد بر روی آن در بازار ثانویه با استفاده
از تنزیل ارزش اسمی آن صورت می‌گرفت.
اوراق ضد بدون بهره بسیار شبیه اوراق
قرضة تنزیلی انتشار یافته Original-issue discount bonds) OIDs بود و
تقریباً همان کارکرد را داشت. این اوراق ریسک دریافت نرخ بهرة کمتر که
قبلاً برای سرمایه‌گذاران وجود داشت را از بین برد.
اوراق بدون بهره نسبت به اوراق قرضه تنزیلی دوام و اعتبار بیشتری داشتند و بنابراین ریسک قیمت کمتری را داشتند.
اوراق خزانة بدون بهره مهمترین این نوع اوراق بود که برای مدتی طولانی در بازار پول تسلط داشت.
این اوراق در ابتدا کمتر توسط بنگاههای
خصوصی مورد توجه قرار گرفت زیرا این بایستی هر سال درآمد این اوراق را که
از طریق تنزیل کردن مبلغ اسمی آن بدست می‌آمد، را بپردازند، در حالیکه این
درآمد در بسیاری موارد تحقق نیافته بود و در انتهای سررسید اوراق بدست
می‌آمد. به همین دلیل یاد شده در بالا سرمایه‌گذاران خصوصی نیز کمتر مایل
به خرید این اوراق بودند و بیشتر صندوقهای بازنشستگی و شرکتهای بیمه که از
پرداخت مالیات معاف بودند، به خرید این اوراق روی آوردند. اما با تصویب
قانون لغو معافیت مالیاتی ایالتی از این اوراق، تقاضای برای آنها افزایش
یافت و شرکتهای سرمایه‌گذاری بخش اعظمی از منابع خود را در این اوراق
سرمایه‌گذاری کردند و از سوی دیگر اوراق بدون بهرة شهرداریها accrual
bonds یا municipial ZCBs نیز که قابل مالیات گیری در ایالات بود نیز گسترش
یافت.
برای کاهش ریسک نگهداری و افزایش حوزه
کاری این گونه اوراق برخی شرکتها تأسیس شدند که به مجموعة متفاوتی از این
اوراق را انتشار دادند که بطور کامل ضمانت شده بود و در صورت تمایل فرد با
مقدار مساوی از اوراق خزانه بدون بهره مبادله می‌گشت. اینگونه اوراق به
TIGRs شهرت یافت. Treasury Investment Growth Receipts
این اوراق که با پشتوانة اوراق قرضه
دولتی منتشر می‌شد، بدون ریسک بودند و همانند ZCBsها بدون بهره بودند و
این بازده بستگی به تفاوت بین قیمت خرید و ارزش اسمی آن که سر رسید پرداخت
می‌شد داشت. همچنین برای محاسبة ارزش آن از قیمت خرید و مدت زمانی که به سر
رسید مانده بود استفاده می‌گردید.
از دیگر انواع اوراق قرضه بدون بهره
[Certificate of Accrual on Treasure CATS Securities] را می‌توان نام برد
که همانند TIGRs عمل می‌کرد و هدف اصلی آن گسترش اوراق خزانه بدون بهره
بود. قیمت فروش این اوراق نسبت به اوراق مشابه قبلی پایین‌تر بود.
در سال 1985 دولت ایالات متحده اوراق
بدون بهرة جدید بلندمدتی را انتشار داد که با STRIRS شهرت یافت. در این
اوراق اصل مبلغ پرداختی و کوپنهایی که در سر رسیدهای معین سود اوراق را
بوسیلة آنها پرداخت می‌گردد، بصورت جداگانه و مجزا منتشر می‌گردید. فرد
خریدار می‌توانست هر کدام از این کوپنها را در بازار بطور جداگانه بفروشد.
به طور کلی دارندگان اوراق قرضه با
درآمد ثابت و به طور اخص دارندگان اوراق بهادار با نرخ بهره صفر در معرض
اشکال مختلف احتمال خطر قرار دارند که عبارتند از:
احتمال خطر نرخ بهره – احتمال خطر کاهش ارزش اوراق بهادار در واکنش به نرخ بهره و عایدی آن؛
احتمال خطر قصور و کوتاهی – احتمال
کوتاهی صادرکننده اوراق بهادار در تعهدات مالی خود به گونه‌ای که دارنده
این ابزار نتواند اصل و فرع سرمایه خود را دریافت کند؛
احتمال خطر خرید – یا احتمال خطر پیش
پرداخت، احتمال خطری است که سرمایه‌گذار، جزیی از اصل وام یا کل آن را قبل
از پایان تاریخ مورد انتظار بپردازد؛
احتمال خطر قدرت خرید – خطری است که در آن قدرت خرید عایدی کمتر از آنچه انتظار می‌رود، است که این امر به لحاظ وجود تورم است.
علیرغم وجود خطرات فوق، هنوز دارندگان
اوراق بهادار سنتی – ابزارهای خزانه داری – برای مدیریت احتمال خطر نرخ
بهره، خطر ورشکستگی و خطر قدرت خرید مطلوب هستند. به این ترتیب که:
برای مدیریت احتمال خطر نوسان نرخ بهره
اولین شیوه آن است که سررسید ابزار با افق سرمایه‌گذاری، سرمایه‌گذار
منطبق شود. دومین شیوه، آن است که صرفاً در ابزارهایی سرمایه‌گذاری شود که
سررسید کوتاهتری از افق زمانی سرمایه‌گذار داشته باشد. شیوه سوم آن است که
ابزاری با سر رسید طولانی‌تر از افق سرمایه‌گذاری خریداری شود. آنگاه با
استفاده از ابزارهایی نظیر معاملات آتی، سلف و دیگر ابزارهای مشتقه، در
برابر احتمال خطر نرخ بهره ایجاد مصونیت کرد.
مشکل احتمال خطر قصور نیز از چندین راه
مدیریت می‌شود. آسانترین راه آن است که در اوراق بهاداری سرمایه‌گذاری شود
که به طور انفرادی کمترین میزان احتمال خطر را داشته باشد. این اوراق
مطمئن شامل تعهدات خزانه داری، شهرداریها و شرکتهای معتبر است. راه دیگر آن
است که ترکیب متنوعی از سهام انتخاب شود.
از نظر مهندسی مالی برای مدیریت احتمال
خطر قدرت خرید، می‌توان ارزش نهایی اوراق قرضه را با نرخ تورم شاخص بندی
کرد. اوراق بهادار با کوپن صفر علاوه بر مدیریت احتمال خطرات گوناگون،
ویژگیهایی نیز از لحاظ مالیاتی دارند.
اوراق بهادار با کوپن صفر و اربیتراژ
تبدیل – ایجاد اوراق قرضه با کوپن صفر از اوراق سنتی مثال کلاسیک آربیتراژ
تبدیل است. در آربیتراژ تبدیل یک ابزار یا گروهی از ابزارها، با مجموعه‌ای
از ویژگیهای مفروض، به ابزار دیگر یا گروهی از ابزارها که ویژگیهای
سرمایه‌گذاری متفاوتی دارد، تبدیل می‌شود.
بازار باز خرید اوراق بهادار و معکوس آن[30] – قرارداد بازخرید، به فروش و بازخرید همزمان اوراق بهادار با سررسیدهای مختلف اطلاق می‌شود. قرارداد بازخرید معکوس[31]
نقطه مقابل قرارداد بازخرید است. به این مفهوم که قرارداد، خرید و فروش
همزمان یک اوراق بهادار با سررسیدهای مختلف است. گفتنی است که بازخرید و
معکوس آن دو روی یک معامله‌اند. نام آن بستگی به این دارد که در اولین
قرارداد، فرد خریدار است یا فروشنده. از این اوراق برای تأمین مالی وجوه
کوتاه مدت، سرمایه‌گذاری نقدی کوتاه مدت و بدست آوردن اوراق بهادار و
فروش‌های کوتاه مدت استفاده می‌شود.
اوراق قرضه بنجل[32] – اوراق قرضه بنجل که به آن اوراق قرضه نوع پر خطر[33] می‌گویند؛ اوراق قرضه‌ای هستند که درجه و اعتباری کمتر از سرمایه‌گذاری دارند. این سهام اغلب به نام از آسمان افتاده‌ها[34] نامیده می‌شوند.
سهام ممتاز با نرخ شناور – سهام ممتاز
با نرخ شناور، سهامی است که در آن نرخ سود سهام به شکل دوره‌ای و بر اساس
قانون خاصی تعدیل می‌شود. این سهام عبارتند از:
- سهام ممتاز با نرخ قابل تعدیل[35]-سهامی است که در آن نسبت تبدیل ثابت است.
- سهام ممتاز با نرخ قابل تعدیل و تبدیل[36]– در این سهام نسبت تبدیل هر فصل تعیین می‌شود تا با ارزش اسمی برابر شود.
- سهام ممتاز با نرخ قابل تبدیل نقطه‌ای[37] – مانند سهام ممتاز قابل تعدیل در هر دوره تعدیل می‌شود اما نرخ سود سهام با نرخ معیار مثلا اوراق خزانه سه ماهه یا لیپور[38] سه ماهه تعیین می‌شود.
اوراق بدهی با نرخ شناور معکوس[39]
– به این اوراق شناورهای معکوس نیز می‌گویند. نرخ تعدیل این اوراق به طور
دوره‌ای بر اساس نرخ معیار تعیین می‌شود اما در این مورد، نرخ تعدیل بر عکس
جهت حرکت نرخ معیار است.
د- اوراق قرضه دولتی: که به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌گردد:
- اوراق قرضه خزانه داری (Treasure
security): که توسط خزانه داری بمنظور انجام عملیات بازار باز منتشر
می‌گردد و لذا ابزار اصلی در سیاست پولی می‌باشد. این اوراق از لحاظ چگونگی
جریان نقدی به دو دسته تقسیم می‌گردد.
1) اوراق قرضه تنزیلی discountl
securities)یا Treasury zero certificate): که در انتهای دوره با توجه به
نرخ اسمی اوراق سود پرداخت می‌گردد. در طول دورة نگهداری هیچگونه سودی به
آن تعلق نمی‌گیرد.
2) اوراق قرضة بهره‌ی (Coupon security): که در فواصل زمانی مشخص بهرة به آن تعلق می‌گیرد و به دارندة اوراق پرداخت می‌گردد.
اوراق خزانه داری از لحاظ مدت سررسید نیز به سه دسته تقسیم می‌گردد:
1) اوراق قرضه‌ای که تاریخ سررسید آنها
از 90 روز تا یک سال است و با تخفیف بفروش می‌رسند (یعنی به مبلغی کمتر از
ارزش اسمی آنها). به این اوراق هیچ نوع بهره‌ای تعلق نمی‌گیرد و دارنده
اوراق مزبور، در زمان سررسید، مبلغی برابر ارزش اسمی آنها دریافت می‌کند
(Treasury bill)
2) اسناد خزانه (Treasury Notes): نوعی
اوراق قرضة دولتی که تاریخ سررسیدشان بین یک سال تا 10 سال است و بهرة
آنها هر شش ماه یکبار بوسیلة کوپنهای جداگانه‌ای پرداخت می‌گردد.
3) اوراق قرضة خزانه داری که سررسید
آنها بین ده تا سی سال است و بهرة آن بصورت سالانه محاسبه و هر شش ماه
یکبار پرداخت می‌گردد (Treasure band)
در سال 1996 دولت آمریکا اوراق خزانه
داری تعدیل شونده با تورم (TIPS) (Treasury inflation-protection security)
را انتشار داد که با توجه به شاخص قیمت مصرف کننده یا شاخص مصرف کنندة
شهری نرخ بهرة تعلق گرفته به آن تعدیل می‌گردد.
- اوراق قرضه شهرداریها: muncipal securities
اوراق قرضه‌ای که شهرداریها، ایالتها و
حکومتهای محلی یا سایر سازمانهای دولتی منتشر می‌کنند. این اوراق قرضه
برای تهیة کالاهای و خدمات عمومی همانند آتش نشانی، آب رسانی، آموزش و ...
منتشر می‌گردد و معمولاً بهرة پرداختی به آنها از مالیات معاف هستند.
